تخت جمشید شیراز و تاریخچه آن
تخت جمشید، نگین درخشان تاریخ ایران و یکی از شگفت‌انگیزترین آثار باستانی جهان، در قلب استان فارس و در نزدیکی شهر شیراز قرار دارد. این بنای عظیم که زمانی پایتخت تشریفاتی پادشاهان هخامنشی بود، گواهی بر شکوه و عظمت تمدن ایران باستان است. این بنا با معماری بی‌نظیر، کاخ‌های باشکوه، نقش‌برجسته‌های حیرت‌انگیز و مهندسی پیشرفته خود، هر ساله گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به‌سوی خود می‌کشاند.
تخت جمشید؛ نگین درخشان تمدن هخامنشی
تخت جمشید یا پرسپولیس، پایتخت باشکوه هخامنشیان و یکی از ارزشمندترین میراث‌های تاریخی ایران، در دل استان فارس واقع شده است. این مجموعه کاخ و بنای عظیم که درگذشته با نام پارسه نیز شناخته می‌شد، نمادی از قدرت، شکوه و تمدن ایرانیان در دوران باستان است.
واژه «تخت جمشید»، به معنای «کلان‌شهر جشن» است و به جشن نوروز باستانی و تاج‌گذاری شاهان هخامنشی اشاره دارد. ساخت این بنای تاریخی در زمان پادشاهی داریوش بزرگ، خشایارشا و اردشیر اول آغاز شد و به مدت نزدیک به ۲۰۰ سال ادامه یافت. ساخت این بنای تاریخی در سال 512 قبل از میلاد آغاز شد و طی چندین دهه به‌تدریج تکمیل گردید. این مجموعه باشکوه در منطقه‌ای وسیع واقع شده است که از یک سو به کوه رحمت و از سوی دیگر به دشت حاصلخیز مرودشت محدود می‌شود.
پرسپولیس، این سازه عظیم از بخش‌های متنوعی تشکیل شده است که در ادامه به‌تفصیل به آن‌ها پرداخته خواهد شد. هر یک از این بخش‌ها، شاهکاری از معماری و هنر هخامنشی است:
پلکان باشکوه و دروازه ملل؛ ورودی به دنیای هخامنشیان
در شمال غربی این مجموعه باشکوه، دو پلکان عظیم و متقارن با 111 پله پهن و کوتاه، به سمت آسمان اوج گرفته‌اند. این پلکان‌ها که با دقت و ظرافت خاصی ساخته شده‌اند، راه ورود به مجموعه سلطنتی را هموار می‌سازند. در بالای این پلکان‌ها، دروازه ملل به‌عنوان دروازه ورودی اصلی، باشکوه تمام خودنمایی می‌کند. این بنا با ارتفاع حدود 10 متر و تزئینات باشکوه از جمله نقش‌برجسته‌های مردان بالدار، نمادی از قدرت و شکوه هخامنشیان است.
کاخ آپادانا؛ تالار باشکوه پذیرایی شاهان هخامنشی
کاخ آپادانا، یکی از باشکوه‌ترین بناهای پرسپولیس، به دستور داریوش بزرگ ساخته شد و به‌عنوان تالار اصلی پذیرایی شاهان هخامنشی از نمایندگان کشورهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفت. این کاخ، دو مجموعه پلکان باشکوه در ضلع شمالی و شرقی دارد. در دیوارهای جانبی این پلکان‌ها، نقش‌برجسته‌های حیرت‌انگیزی از فرماندهان نظامی، سربازان، نمایندگان کشورهای مختلف با هدایای خود و صحنه‌هایی از مراسم استقبال به تصویر کشیده شده‌اند.
این نقش‌برجسته‌ها، نمادی از قدرت و شکوه امپراتوری هخامنشی و همچنین نمادی از صلح و اتحاد ملت‌های مختلف تحت فرمان این امپراتوری هستند. در واقع، کاخ آپادانا نه‌تنها یک بنای معماری، بلکه یک اثر هنری بی‌نظیر است که داستان‌های بسیاری را برای گفتن دارد. این کاخ از طریق پلکان‌هایی به کاخ تاچارا متصل می‌شود و به‌این‌ترتیب، مجموعه باشکوهی را در دل تخت جمشید تشکیل می‌دهد.
کاخ تاچارا؛ پناهگاه زمستانی شاهان هخامنشی
کاخ تاچارا یکی از بناهای باشکوه و مهم در مجموعه پرسپولیس محسوب می‌شود که به دستور داریوش بزرگ ساخته شد. نام این کاخ به معنای «قصر زمستانی» و گویای کاربری آن به‌عنوان محل اقامت زمستانی شاهان هخامنشی بوده است.
بخش اصلی کاخ، ایوان و پلکان‌های جنوبی آن توسط داریوش بزرگ بنا شد. خشایارشا، جانشین داریوش بزرگ، به مجموعه کاخ تاچارا پلکان‌های سنگی غربی را افزود. اردشیر دوم نیز در ساخت و توسعه این کاخ نقش داشت. این کاخ، به دلیل موقعیت مکانی و ویژگی‌های معماری خاص خود، به‌عنوان مکانی آرام و خصوصی برای شاهان هخامنشی مورد استفاده قرار می‌گرفت. تاچارا به‌عنوان نمادی از قدرت و شکوه امپراتوری هخامنشی و همچنین شاهکاری از هنر و معماری دوران باستان، همواره موردتوجه پژوهشگران و گردشگران بوده است.
کاخ هدیش؛ پناهگاه سلطنتی خشایارشا
کاخ هدیش، اقامتگاه خصوصی و باشکوه خشایارشا، در بالاترین نقطه تخت جمشید بنا شده بود. این کاخ از طریق دو مجموعه پلکان به کاخ ملکه متصل می‌شد و تالار اصلی آن با ستون‌هایی مرتفع و منظم تقویت شده بود. متاسفانه، به دلیل تخریب‌های گسترده در طول تاریخ، اطلاعات دقیقی از این کاخ در دسترس نیست و همین امر به آن هاله‌ای از رمز و راز می‌بخشد.
نام «هدیش» که هم به معنای «محل مرتفع» و هم‌نام همسر دوم خشایارشا بوده است، بر پیچیدگی‌های این بنا می‌افزاید. این کاخ، در جنوبی‌ترین بخش بنای عظیم پرسپولیس قرار دارد و به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری هخامنشی شناخته می‌شود.
کاخ ملکه؛ سکونتگاه سلطنتی و موزه امروزی
کاخ ملکه، یکی از بناهای مهم مجموعه پرسپولیس، به دستور خشایارشا ساخته شده است. این کاخ نسبت به سایر بناهای مجموعه، ارتفاع کمتری دارد و در مقایسه با آن‌ها ظاهری ساده‌تر دارد. بخش‌هایی از این کاخ در سال 1931 میلادی توسط پروفسور ارنست امیل هرتسفلد، ایران‌شناس نامدار، کاوش و بازسازی شد.
تریپیلون؛ کاخی برای جلسات خصوصی شاهان هخامنشی
تریپیلون یا کاخ سه دروازه، مکانی خصوصی و صمیمی برای شاهان هخامنشی بود. این کاخ زیبا که به‌عنوان محل برگزاری جلسات غیررسمی پادشاهان مورد استفاده قرار می‌گرفت، از معماری منحصربه‌فردی برخوردار است. در راه‌پله‌های این کاخ، نقش‌برجسته‌های بی‌نظیری از چهره‌های برجسته ایرانی به چشم می‌خورد که نشان از اهمیت و جایگاه بالای این افراد در دربار هخامنشی دارد. تریپیلون به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری این دوره، نمادی از قدرت و شکوه امپراتوری هخامنشی به حساب می‌آید.
تالار صد ستون؛ شاهکاری از معماری هخامنشی
تالار صد ستون، یکی از باشکوه‌ترین و بزرگ‌ترین بناهای این مجموعه به شمار می‌رود. این تالار با مساحتی حدود 46000 متر مربع و سقفی استوار بر 100 ستون بلند 14 متری، نمادی از عظمت و شکوه امپراتوری هخامنشی محسوب می‌شود. طراحی دقیق این بنا نشان می‌دهد که شاهان هخامنشی از دو ورودی مجزا برای ورود و خروج از تالار استفاده می‌کرده‌اند. این تالار باشکوه سالانه میزبان گردشگران بسیاری از سراسر جهان است که برای دیدن این شاهکار معماری به ایران سفر می‌کنند.
خزانه‌داری پادشاهی؛ گنجینه پنهان تخت جمشید
خزانه‌داری پادشاهی، یکی از بناهای مهم و اسرارآمیز مجموعه پرسپولیس به شمار می‌رود که با دیواری بلند و مستحکم از سایر بخش‌ها جدا شده است. این بنا که شامل تالارها، اتاق‌ها و حیاط‌های متعددی می‌شود، محل نگهداری گنجینه‌های ارزشمند و اسناد مهم پادشاهی هخامنشی بود. باتوجه‌به اهمیت بالای این بنا در حفظ ثروت و اسرار امپراتوری، خزانه‌داری پادشاهی به‌عنوان یکی از امن‌ترین و محرمانه‌ترین بخش‌های این بنای باشکوه شناخته می‌شد.
نقش‌برجسته‌ها؛ روایتی از هنر و قدرت در تخت جمشید
پرسپولیس، شاهکار معماری هخامنشی، مملو از نقش‌برجسته‌های بی‌نظیری است که حکایت از هنر و مهارت بی‌بدیل هنرمندان آن دوران دارد. سنگ‌تراشان و کنده‌کاران ماهری باظرافت تمام، بر روی سنگ‌های عظیم، نقش‌هایی زیبا و پرجزئیات خلق کرده‌اند که روایتگر داستان‌ها و باورهای مردم آن زمان است. یکی از نمادهای بارز در این نقش‌برجسته‌ها، نیلوفر آبی است که به‌عنوان نماد قدرت و شکوه شاهان هخامنشی به‌کاررفته است.
در یکی از این نقش‌ها، خشایارشاه را می‌بینیم که با عصایی در دست راست و نیلوفر آبی در دست چپ، در حالت نشسته تصویر شده است و شاهزاده‌ای نیز در کنارش با نیلوفر آبی در دست دیده می‌شود. این نقش‌برجسته، نمادی از قدرت و شکوه پادشاهی هخامنشی و اهمیت نمادین نیلوفر آبی در فرهنگ آن زمان را نشان می‌دهد.
آغازین گام‌ها در راه احیای این بنای تاریخی
در دهه‌های ابتدایی قرن بیستم، باتوجه‌به اهمیت تاریخی و فرهنگی تخت جمشید، تلاش‌های جدی برای حفاظت و مرمت این بنای عظیم آغاز شد. در سال‌های 1931 تا 1934 میلادی، پروفسور ارنست هرزفلد، باستان‌شناس برجسته آلمانی، با انجام کاوش‌های علمی و سیستماتیک در این بنای باشکوه، گام مهمی در جهت شناخت و حفاظت از این محوطه برداشت. در این دوره، ساختمان مشکوی یا حرم خشایارشاه و بخش‌هایی از ستون‌های کاخ آپادانا که در اثر گذشت زمان و عوامل طبیعی آسیب‌دیده بودند، مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند.
در ادامه، از سال 1935 تا 1939میلادی، دکتر اریک اشمیت با انجام مطالعات و بررسی‌های دقیق‌تر، به تعمیرات گسترده‌تری در این محوطه پرداخت. تعمیر و استحکام‌بخشی ستون‌های کاخ آپادانا با استفاده از ملات ماسه و سیمان، نصب مجدد سنگ‌های حک شده پله‌های شمالی و شرقی آپادانا و تقویت دیوارهای خشتی گنجینه با استفاده از آجر و ملات کاهگل، از جمله مهم‌ترین اقدامات این دوره بودند.
این تلاش‌ها، اگرچه در مقایسه با نیازهای کنونی و دانش فنی امروزی، ابتدایی به نظر می‌رسند، اما پایه‌های اولیه برای حفاظت و مرمت علمی پرسپولیس را بنا نهادند.
از مرمت تا حفاظت یادگار هخامنشیان
از دهه 1960 به بعد، همکاری‌های بین‌المللی به ویژه با ایتالیا و آمریکا، ابعاد جدیدی به فعالیت‌های مرمتی در این بنای عظیم هخامنشیان بخشید. در این دوره‌ها، اقدامات مهمی از جمله مرمت ستون‌ها، بازسازی بخش‌هایی از کاخ‌ها، حفاظت از نقش‌برجسته‌ها و تثبیت دیوارهای خشتی انجام شد. با گذشت زمان و پیشرفت دانش و تکنولوژی، رویکردهای مرمتی نیز متحول شد و امروزه با اتکا بر مطالعات علمی و استفاده از مواد و روش‌های مدرن، تلاش‌های گسترده‌ای برای حفظ و نگهداری این میراث جهانی در جریان است.
جمع‌بندی
تخت جمشید، شاهکاری از تمدن هخامنشی، همچنان باشکوه و عظمت خود، جهانیان را به تحسین وامی‌دارد. معماری بی‌نظیر، نقش‌برجسته‌های ظریف و اهمیت تاریخی آن، این اثر را به یکی از ارزشمندترین میراث‌فرهنگی جهان تبدیل کرده است. این بنا به‌عنوان نمادی از قدرت و شکوه ایران باستان، گواهی بر نبوغ و خلاقیت مردمان این سرزمین است. تلاش‌های مستمر برای حفاظت و مرمت این اثر ارزشمند، تضمینی است بر اینکه نسل‌های آینده نیز بتوانند از این میراث گران‌بها بهره‌مند شوند.
